اول خرداد هر سال در ایران به‌عنوان روز ملی «بهره‌وری» نام‌گذاری شده است. ثبت این روز در تقویم ملی کشورمان، بهانه‌ای برای تکرار اهمیت استفاده مؤثر و مطلوب از زمان، امکانات، سرمایه، فرصت‌ها و نیروی انسانی در راستای تولید و در نتیجه، رسیدن به رشد و شکوفایی همه‌جانبه اقتصادی و اجتماعی در جامعه است
یکی از مهم‌ترین ضرورت‌های رسیدن به یک رشد اقتصادی پایدار افزایش بهره‌وری است که خود نیازمند فراهم شدن شرایطی است. در دنیـای کنونی رقابت در صحنه‌های جهانی، به ویژه در اقتصاد ابعاد تازه‌تری به خود گرفته و موفقیت در این رقابت‌ها نیازمند دست‌یابی به سـطح بالاتری از بهـره‌وری است. به همین دلیل امروزه در همه کشورهای توسعه یافته و یـا در حـال توسـعه بـر اهمیـت بهـره‌وری به عنـوان یکـی از ضرورت‌های توسعه اقتصادی و کسب برتری رقابتی در عرصه‌های بین‌المللـی تاکیـد می‌شود.
به این ترتیب اغلـب کـشورهای در حـال توسـعه بـه منظور اشاعه نگرش بهره‌وری و تعمیم به‌کارگیری فنون و روش‌های بهبود آن، سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی را در این زمینه انجام داده و یا در حال انجام دارند. همچنین در بین کشورهایی کـه در چنـد دهـه اخیـر بـه پیشرفت‌های سریع اقتصادی نایل آمده‌اند نیز بهره‌وری طیف گسترده‌ای یافته است، طوری‌کـه شـاید بتـوان گفت که پایه توسعه اقتصادی و تکنولوژیکی آن‌ها بر اساس توجه بـه مقولـه بهـره‌وری و اشـاعه آن در تمامی سطوح و طبقات جامعه می‌باشد. از دیگر سو و بر اساس نتایج تحقیقات علمی، ارتقای بهره‌وری بر پدیده‌های اصلی اقتصادی، اجتماعی و سیاسـی جوامـع تاثیر دارد؛ مانند کاهش سطح تورم، افزایش سـطح رفـاه عمـومی، افـزایش سـطح اشـتغال و افـزایش تـوان رقابت اقتصادی.
صاحب‌نظران بر این باورند که در کشور ما اهمیت و توجـه بـه مقولـه بهـره‌وری بـه‌دلایل مختلـف، از جملـه حـاکم نبـودن فرهنگ و نگرش درست به بهره در جامعه، مورد غفلت واقع گردیده است و با وجود برخـی اقـدامات انجام شده مانند تاسیس سازمان ملی بهره‌وری و برخی تاکیدات در برنامه‌های توسعه در ارتبـاط بـا ارتقـای بهره‌وری، هنوز تا رسیدن به وضعیت مطلـوب فاصـله زیـادی بـاقی مانـده اسـت و بایـد قـدم‌های اساسـی و موثری در این زمینه برداشته شود.
حال این پرسش مطرح می‌شود که در اصل، بهره‌وری چیست؟
بهره‌وری چیست؟
بر اساس تعریفی که صاحب‌نظران اقتصادی و مدیریتی ارایه داده‌اند، بهره‌وری رابطـه بـین اسـتفاده از عوامـل تولیـد و محصول تولید شده را نشان می‌دهد. به همین خاطر بهره‌وری را ترکیبـی از کـارآیی (Efficiency) و اثربخشی (Effectiveness) می‌دانند. کارآیی به مفهوم صحیح انجام دادن کار است و بـا اسـتفاده مفیـد از منـابع ارتباط دارد، یعنی این‌که از حداقل نهاده‌ها، حداکثر محصول برداشت شـود. اثربخـشی نیز بـه مفهـوم کـار صـحیح است. یعنی ممکن است با مصرف کم‌تر نهاده‌هـا، محـصول بیـشتری تولیـد کـرد ولـی ایـن محـصول کیفیـت مطلوب مورد نظر مصرف‌کننده را نداشته باشد. طبق گفته کارشناسان، در این حالت کارآیی واقع شده، اما چون محصول فاقـد کیفیـت لازم است، از این‌رو اثربخش نبوده و نمی‌تواند رضایت مصرف کننده را جلـب نمایـد. بـدیـن ترتیـب، برای تحقـق بهره‌وری هر دو بخش کارآیی و اثربخشی لازم است. بـه بیـان دیگـر، در مقولـه بهـره‌وری اولاً کاری که انجام می‌شود باید کار درست و مفیدی باشد، ثانیاً این کار بـه بهتـرین نحـو انجـام شـود.
وضعیت ایران از نظر میزان بهره‌وری
بر اساس دیدگاه کارشناسان، اقتصاد ایران علیرغم برخورداری از ذخایر عظیم نفتی و گاز هنوز نتوانسته است در سطح بین‌المللی به جایگاهی مطلوب از حیث رشد اقتصادی دست یابد و مولفه‌های بهره‌وری پایین عوامل تولید بی‌تردید در عدم تحقق این هدف تأثیرگذار بوده است. بررسی روند شاخص‌های بهره‌وری در سال‌های بعد از انقلاب و به‌ویژه در حدود 20 سال اخیر نشان می‌دهد که اقتصاد کشور عمدتاً بر پایه استفاده از منابع شکل گرفته و در زمینه استفاده بهینه از نیروی کار و سرمایه در وضعیت مطلوبی قرار ندارد.
برای نمونه یکی از آخرین گزارش‌های سالانه مجمع جهانی اقتصاد نشان می‌دهد که ایران در شاخص سرمایه انسانی جهانی در سال 2017 از 100 نمره (بهترین وضعیت) تنها 54.97 نمره کسب كرده و در میان 130 کشور جهان در جایگاه 104 قرار گرفته است.
کشور دامنه نمره از 0 تا 100 رتبه در میان 130 کشور
ژاپن 72.05 17
کره‌جنوبی 69.88 27
مالزی 68.29 33
چین 67.72 34
امارات 65.48 45
قطر 63.97 55
ترکیه 60.33 75
عربستان 58.52 82
ایران 54.97 104
بهره‌وری؛ فراتر از تخصص و آموزش
به‌طور کلی، در سنجش میزان بهره‌وری دو شاخص بهره‌وری نیروی کار یا نیروی انسانی و بهره‌وری میزان سرمایه از اهمیت زیادی برخوردار است. بهره‌وری نیروی کار رایج‌ترین مقیاسی است که در مورد یک اقتصاد، صنعت و یا یک واحد تولیدی به‌کار برده می‌شود. از دلایـل ایـن امـر مـی‌تـوان بـه سـهم نـسبتاً زیـاد هزینـه نیـروی کـار در ارزش بـسیاری از فرآورده‌ها و نیز موجود بودن اطلاعات مربوط به نهاده نیروی کار در مقایسه با آمار و اطلاعات موجود مربـوط به نهاده‌های دیگر مانند سرمایه اشاره کرد.
تغییرات بهره‌وری نیروی کار به دلایل مختلفی نظیر تغییر سطح کیفـی نیـروی کـار به‌واسـطه آمـوزش، کسب تجربه و تخصص در کار، تغییر شرایط کار، مهارت در مدیریت و ... است. همچنین شناسـایی علـت یـا علـل غیر بهره‌وری نیروی کار از اهمیت خاصی برخوردار می‌باشد، زیرا از این طریق می‌توان روند تغییـر بهـره‌وری نیروی کار را در جهت دلخواه تغییر داد.
کارشناسان بر این باورند که نیروی انسانی متخصص به دلیل برخورداری از دانش علمی، فنی و تخصصی می‌تواند از منابع، ماشین‌آلات و تجهیزات استفاده بهتری به عمل آورد و از طریق افزایش بهره‌وری، تولید بیشتری را ایجاد کند. در واقع فرد آموزش دیده به دلیل دارا بودن دانش و مهارت بیشتر، از یک سو قادر به اختراع و نوآوری می‌باشد و از سوی دیگر به‌واسطه تطبیق با تکنولوژی‌های جدید، سبب تسریع نشر تکنولوژی در اقتصاد می‌شود.
اما نیروی انسانی در کنار آموزش و تخصص به ویژگی‌های دیگری نیز نیاز دارد. انسان به حکم انسان بودنش همواره درباره محیط اطراف خود از نگرش و دیدگاه خاصی برخوردار است که مبنای رفتار او را شکل می‌دهد. بنابراین باید برای ارتقای بهره‌وری نیروی کار بر تغییر نگرش نیروی انسانی به کار و محیط کار نیز تأکید شود. در محیط کارگاه‌ها و کارخانه‌ها افراد مختلف با نگرش‌های متفاوتی وارد می‌شوند اما لازم است که این نگرش‌ها در راستای بهبود وضعیت تولید و افزایش بهره‌وری در یک راستا هدایت شود. بدین ترتیب، رفتار، سبک زندگی و فرهنگ نیروی انسانی در محیط کار از اهمیت شایانی برخوردار می‌شود. نگرش و دیگاه کار محور نیروی انسانی مواردی همچون، تعهد، نظم، احساس مسئولیت و هدف‌مندی که برای بهره‌وری ضروری هستند را در آن‌ها درونی می‌کند.
بهره‌وری سرمایه در سایه ثبات اقتصادی
بهره‌وری سرمایه یکی دیگر از مهم‌ترین شاخص‌های بهره‌وری است. بر اساس دیدگاه صاحب‌نظران، معمولاً در محاسـبه ایـن شـاخص ابتـدا ارزش افـزوده و ارزش موجـودی سرمایه ثابت، از قیمت‌های جاری بـه قیمـت‌هـای ثابـت سـال پایـه تبـدیل و سـپس از تقـسیم ارزش افـزوده بـر موجودی سرمایه، بهره‌وری سرمایه به قیمت ثابت حاصل می‌گردد.
کارشناسان معتقدند که تغییرات بهره‌وری سرمایه می‌تواند به دلایل مختلفی نظیر پیشرفت فنی از طریق معرفی ماشین‌آلات جدید و با کارآیی بالاتر، فن‌آوری‌های نوین و ... صورت گیرد. وجود زیرساخت‌های قوی فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در هر کشور و به‌کارگیری سرریزهای حاصل از این زیرساخت‌ها، منجر به بهبود فرآیند تولید، پیشرفت فن‌آوری و بهبود کیفیت نیروی کار می‌شود. البته چنین امری در سایه تحقیق و توسعه امکان‌پذیرتر است. به اعتقاد پژوهشگران، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه از طریق اصلاح فرآیندهای تولید، بهبود کیفیت محصولات، تولید کالاهای جدید و استفاده کاراتر از سرمایه‌های فیزیکی و انسانی به بهبود بهره‌وری می‌انجامد.
بایستی یادآوری کرد که همه موارد یاد شده در یک بستر سیاسی و اقتصادی با ثبات امکان‌پذیر است. در واقع وجود نیروی کار متخصص و دارای نگرش و دیدگاه کار محور و همچنین وجود سرمایه کافی تنها در صورتی مفید خواهد بود و به افزایش بهره‌وری منجر خواهد شد که شرایط اقتصادی و سیاسی کشور برای فعالیت‌های اقتصادی، به ویژه فعالیت‌های بلندمدت فراهم باشد. از این رو، افزایش بهره‌وری وابسته به تغییرات در سایر بخش‌های اقتصادی و حتی سیاسی و اجتماعی- فرهنگی است. برای مثال، متخصصان معتقدند در شرایطی که اقتصاد جهان بر اساس الگوی اقتصاد دانش‌محور است، الگوی اقتصاد منبع محور و متکی به درآمدهای نفتی، بدون توجه به تولید و بهره‌وری نمی‌تواند مشکل اقتصاد کشور را حل کند.
جمعیت فزآینده کشور و نیازهای رو به رشد آن‌ها از یک سو و غیر قابل اتکا بودن درآمدهای نفتی و محدودیت منابع موجود جهت برآورده ساختن این نیازهای فزآینده از سوی دیگر این مهم را آشکار می‌کند که در صورت ارتقای بهره‌وری می‌توانیم با استفاده از منابع و امکانات موجود به صورت کاراتر عمل کنیم و ثروت ملی خود را افزایش دهیم
منبع : گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش‌های خبری ایرنا